Beşkapılar Kalesi
Antik çağda, kentin doğusundaki tepeler üzerinden geçen surlar; Athena Tapınağının bulunduğu yarımadayı da kuşatıyordu. Hem antik hem de onun üzerinde bulunan bugünkü Foça bu surların çevrelediği alanın içerisinde kalmaktadır.
Ortaçağdan kalma, şehrin etrafını çevreleyen surların en iyi korunmuş bölümleri, yarımada üzerindeki Bizans, Ceneviz ve Osmanlı dönemlerine ait onarımlardır. Şimdi kısmen tahrip olmuş mazgallı ve kuleli bir surdur. Yan yana dizili beş kapı bulunan bölümü şehre giriş için kullanılırdı. Beşkapılar yöresindeki yazıta göre, Kanuni Sultan Süleyman zamanında 1538-1539 yıllarında bir onarım görmüştür. Kulenin bu bölümü 1983 yılında restore edilmiştir.
Desem ki; İlla da Beşkapılar’ı da görün! Göreceksiniz zaten kaçarı yok. Çünkü; Foça’nın en göz alıcı sahiline inci gerdanlık gibi dizilmiş beş adet tarihi kapı ve kale müştemilatından ibarettir. Kybele Açık Hava Tapınağının önünden Beşkapılar’a doğru yürüyüş, herkesin günlük ritüelidir.
Çıplak Dede’nin (Makarna Dede) adak ağacı
Yine desem ki, aman ne yapıp edin ve Akkayalar Vadisindeki dede yatırlarını görmeden hiçbir yere gitmeyin! Ya siz dedelere yatırlara itibar etmiyorsanız, etmediğiniz gibi hatta kızıyorsanız! Abesle iştigal bir durum olurdu bu.
O yüzden Akkayalar Vadisindeki dede enflasyonunu size önermemde herhangi bir ekstralık olamaz.
Oysa ki; Akkayalar mevki geçmişte bol miktarda keramet gösteren zaat-ı muhterem yetiştirmiştir. Horoz Dede, Süt Dede, Makarna Dede (Çıplak Dede) bunlardan en önemlileridir. İlgili ve meraklısı zaten dedelere ulaşacak manevi bir yol bulacaktır!
Sonra desem ki; ne yapıp edip Şeytan Hamamı'nı da görün. İsmiyle hiç ilgisi olmayan, M.Ö. 4. yüzyılın sonunda yapılmış bir mezardır. Niçin Şeytan Hamamı denir bilinmez!
Çan tepesinin eteklerinde askeri alan içinde yer alan bu yer, antik çağda kayalara oyularak yapılmış bir aile mezarıdır.
Desem ki; Pazar gezmeyi sever misiniz? Tarihi kalıntılardan uzaklaşıp bu güne buyur etsek sizi…
Salı günleri kurulur Foça’nın pazarı. Her türlü yeşilliğin bolca satıldığı, mefruşat, zücaciye, baharattan tutun da, yufkacı, hurdacı ayakkabıcıların ve bilumum esnafın tezgah açtığı oldukça zengin bir pazarı vardır Foça’nın. Hele yaz mevsiminde öyle kalabalıktır ki, iğne atsanız düşmez yere.
Foça’ya geldiniz, elbette faytona bineceksiniz, binmesine binin de lütfen fazla kalabalık olmasın sayınız. Atlar çok zorlanıyor.
Nurdan ÇAKIR TEZGİN
SURLAR VE BEŞKAPILAR KALESİ
Antik çağda kentin doğusundaki tepeler üzerinden geçen surlar, Athena Tapınağının bulunduğu yarımadayı da kuşatıyordu. Hem antik hem de onun üzerinde bulunan bugünkü Foça bu surların çevrelediği alanın içerisinde kalmaktadır.
Ortaçağdan kalma, şehrin etrafını çevreleyen surların en iyi korunmuş bölümleri, yarımada üzerindeki Bizans, Ceneviz ve Osmanlı dönemlerine ait onarımlardır. Şimdi kısmen tahrip olmuş mazgallı ve kuleli bir surdur. Yan yana dizili beş kapı bulunan bölümü şehre giriş için kullanılırdı. Beşkapılar yöresindeki yazıta göre, Kanuni Sultan Süleyman zamanında 1538-1539 yıllarında bir onarım görmüştür. Kulenin bu bölümü 1983 yılında restore edilmiştir.
KYBELE AÇIK HAVA TAPINAĞI
İ.Ö.580 yıllarına tarihlenmiştir. Çeşitli büyüklüklerdeki 5 nişte tanrıça Kybele’nin heykelleri ve kabartmaları yer alıyordu. Kayaya oyulmuş adak havuzu ile denizci fenerlerinin konulması için yapılan küçük nişler denizden gelenlerin burada tapındıklarını ortaya koymuştur. Kutsal alanın yaslandığı kayalık üzerindeki sur duvarları, duvarların 4 ayrı dönemini göstermektedir. Bunlar arkaik surlar harçsız, Roma dönemi surlarında kireç harcı Ceneviz ve Osmanlı dönemi surlarında ise kireç harcı, kum, tuğla parçası ve kiremit tozlarından oluşan Horasan harcı kullanılmıştır. Yukarıda, eski ortaokul binasının altında Athena Tapınağı bulunmaktadır. Her ikiside tanrıçadır. Athena, Babilli kraliçe Izdar’a kadar gider. Kybele ise anadolu’nun tanrıçasıdır.Her iki tanrıçanın altlı, üstlü bulunması da önemli bir olaydır.Kybele arkaik dönemden itibaren Phokaia’da çok saygı görmüştür.Yeldeğirmenli tepe ile İncir adasında da Tanrıça Kybele’ye ait kutsal alanlar mevcuttur.
ATHENA TAPINAĞI
Baş tanrıça Athena’nın tahtadan heykelinin yer aldığı, İon dünyasının en eski tapınağı, bugünkü lisenin bahçesinde, körfeze ve kente hakim kayalık düzlükte yer alıyordu. Bu kayalık alanda aynı zamanda Anadolu’nun ana tanrıçası olan Kybele’de saygı görüyordu. 1993 kazıları sırasında ortaya konulan Kybele açık hava tapınağı bunu gösterir. 1952-1970 yılları arasında aralıklı olarak Ord. Prof. Dr. Ekrem AKURGAL tarafından yapılan kazılar , 1998 yılından itibaren JTI (Japan Tobacco International) Türkiye’nin desteğiyle yeniden ele alındı. Tapınağın bir podium üzerine oturduğu anlaşıldı. Kazılar halen devam etmektedir.
ANATANRIÇA (KYBELE) ADAK NİŞLERİ
Antik Phokaia'nın en önemli tapım yeri olan Athena Tapınağı'nın üzerinde bulunduğu tepenin kuzey eteğindeki nişler, Anatanrıça (Kybele) ile ilgili olmalıdır. Kayalara oyulmuş bu nişlere mermer kabartmalar yerleştiriliyordu. Kentin doğusunda yeldeğirmenlerinin bulunduğu tepenin üzerinde bu tip nişlerin sayısı oldukça fazladır.
Batı Anadolu'da bulunan Athena tapınaklarının yakınlarındaki kayalıklarda bu tür nişlere çok rastlanılır; bu nedenle Anatanrıça’nın Athena ile birlikte birçok yerde tapım gördüğü anlaşılmaktadır. Bu nişler, Roma dönemi öncesinde, belki de Arkaik dönemde (M.Ö. 6. yüzyıl) yapılmıştır.
YELDEĞİRMENLERİ ve ANATANRIÇA KUTSAL ALANI
18. veya 19. yüzyıla ait olan ve kısmen korunmuş bu üç yeldeğirmeninin bulunduğu tepenin üzerinde antik çağda Ana tanrıça'nın (Kybele) kutsal ulanı bulunmaktaydı. Bu alana, tepenin güneybatısındaki kayalara oyulmuş merdivenlerle ulaşılmaktaydı. Bu çevrede kayalara oyulmuş 150 kadar adak nişi bulunmaktadır. Bu nişlerin bazıları kabartmalı olarak yapılmıştır. İçleri düz olanlara ise mermer kabartmalar konuyordu. Bu nişler, Arkaik, Klasik ve Hellenistik dönemlerde (M.Ö. 7.-l. yüzyıllar) kayalara oyulmuştur.
PERS MEZAR ANITI (TAŞ EV-TAŞ KULE)
Foça’nın 7 km. kadar doğusunda, kuru bir dere yatağı kenarında İ.Ö.4.yy.a tarihlenen Lydia / Lykia geleneğinde Pers etkisi altında kalınarak yapılmış bir mezar anıtıdır. 2000 yılında başlatılan restorasyon çalışmaları 2001 yılında tamamlanarak ziyarete açılmıştır.
Bu yapı bir mezar anıtı olup, büyük bir kaya kütlesinin oyulmasıyla oluşturulmuştur. İki katlı olan anıtta, mezar odası alt katta bulunmaktadır. Lykia, Lydia, Phrygia'daki mezar anıtları gibi kayadan oyulmuş bu mezar anıtı, kuvvetli Pers özellikleri göstermektedir. Anadolu'da Pers egemenliği (M.Ö. 546-334) sırasında yapılmıştır.
DIŞ KALE
Foça’nın güney batısındaki “Kale Burnu”nda “Dış Kale” ya da “Ceneviz Kalesi” diye anılan kale, kaynaklara göre 1678 yılında bölgeyi korumak için stratejik bir noktada, Osmanlılar tarafından, bir “Boğazkesen” olarak yapılmıştır. İç kısımda Türk hamamı kalıntıları görülür.
ŞEYTAN HAMAMI
Çan tepesinin eteklerinde askeri alan içinde yer alan bu yer, antik çağda kayalara oyularak yapılmış bir aile mezarıdır. Mezar uzun bir dromos (yol) ve iki mezar odasından oluşmuştur, her odanın içinde tabana oyuk olarak yapılmış ikişer mezar bulunmaktadır. Bazı Lydia mezarlarına benzeyen bu mezarda Prof. Dr. Ekrem AKURGAL’ın yapmış olduğu kazılar sırasında mezarda bulunan Hellen seramiği, mezarın M.Ö. 4. yüzyılın sonunda yapılmış olduğunu göstermektedir.
TİYATRO
İ.Ö. 340-330 yıllarına tarihlenen tiyatroda son dönem kazılarında bulunmuştur.Anadolu’nun en eski tiyatrosudur. Kazı iki ayrı bölümde yapılmış olup, 1.bölümde Analemna duvarı iyi korunmuş halde ortaya çıkarılmıştır. 4.5 m. Yüksekliğindedir. 2. Bölümde ise 4 ayrı basamak orta ya konmuştur. Basamaklarda “Fuyte Oyta” yazısına rastlanmıştır. Buradan her mahallenin ayrı bir bölümde oturduğu ortaya konulmuştur. İ.S. 1.yy.da seramik çöplüğü 2.yy.da da nekropolis olarak (mezarlık) kullanılmıştır. Roma döneminde bir etkinlik göstermemesinde bu dönemde kentte başka bir tiyatro olduğu ortaya çıkmıştır. Ancak henüz saptanamamıştır. Dayanıklı bir taş türü olmayan ve yörede “Foça taşı”olarak anılan tufadan yapılmıştır.
ARKAİK SUR DUVARI VE KENT KAPISI
Son dönem kazılarında Foça’nın arkaik dönemde 5 km. uzunluğunda surlara sahip olduğu ortaya çıktı. Maltepe Tümülüsü tepesinde yapılan kazılarda İ.Ö.590-580 yıllarına tarihlenen sur duvarlarının bir bölümü ortaya çıkarılmıştır. Tarihçi Herodot’un bu sur duvarlarından sıkça bahsetmesi nedeniyle Herodot duvarı adı da kullanılmaktadır. Payanda duvarın yanında yer alan 4 m. Genişliğindeki boşluğun kent kapısı olduğu saptanmıştır. Kapının her iki yanında bulunan 5 m. Genişliğinde kuleler ahşap hatılllarının yangın nedeniyle kömürleşmiş olduğu görüldü. Ele geçirilen pers ok ve mızrak uçları , kırık amphoralar ve bilinen eski mancınık güllesi İ.Ö. 546 da büyük bir savaş olduğunu göstermiştir. Pers komutanı Harpagosun ordusu ile Foçalılar arasındaki savaş Foçalıların yenilgisi ile sona ermişti.
NEKROPOL VE SUNAK ALANLARI
Atatürk Mahallesi, Sevgi Caddesinde yapılan kanalizasyon çalışmaları sırasında ortaya çıkmıştır. M.Ö 6. yy ‘ dan , M.S 3.yy’a dek kullanım gören alan çok sayıda mezar içermektedir. Söz konusu mezarlarda çok sayıda eser ele geçmiştir.
Arkaik döneme ait mezarlarda yakarak gömme görünmektedir. Roma dönemine ait mezarlarda ise hem doğrudan gömü , hem de yakarak gömme söz konusudur. Lahit mezarlar ise dikdörtgen formlu ve yerel tüf taşından yapılmadır. Bu alanda ayrıca M.Ö 6. yy başlarına ait iki adet yapı ortaya çıkarılmıştır. Dikdörtgen planlı yapılar dinsel amaçlıdırlar. Sunak veya ölü kültü ile ilgili merasim yada cenaze işlerinin yapıldığı binalardır. At nalı planlı bu yapıların ön cepheleri boydan boya merdivenlidir. Kazı çalışmalarının tamamlanması nedeniyle üzeri kapatılarak caddeye işlerlik verilmiştir.
MALTEPE HÖYÜĞÜ
Eski Foça kentinin içerisinde, yarımadanın 700 m. doğusunda kalan bu tepe, bir höyük görünümündedir. Yapılan çalışmalara göre, Maltepe'de Hellenistik ve Roma dönemlerine ait geniş bir iskânın bulunduğu anlaşılmıştır. Elde edilen seramik buluntular, bu tepede Arkaik döneme ait kültür tabakalarının varlığını göstermektedir.
MOZAİKLER
Son dönem kazılarında Foça’da arkaik, klasik, helenistik ve Roma dönemine ait yerleşim katları ortaya çıkarılmıştır. 1993 yılı kazılarında ortaya çıkarılan İ.S.4.yy. sonları 5.yy.başlarına tarihlenen Roma dönemi villasının taban mozağinin biri instütü durumunda yani yerindedir. Diğeri ise biraz ileride bulunmuştur. Bir kısmı yan taraftaki apartmanın foseptik çukuru açılırken tahrip edilmiştir. Sağlam kısmı restore edilerek yerinden kaldırılmış olup, İzmir Arkeoloji Müzesinde teşhir edilmektedir. Şu anda korunması açısından kum tabakasıyla kapanmıştır.
SU KEMERİ
Su kemeri Felix Sartiaux’ya göre orta çağda yapılmıştır. Bu su kemeri yirminci yüzyılın başlarına kadar kullanılmış ve Foça’nın içme suyu ihtiyacının büyük bir kısmını temin etmektedir. Le Bruyn 1678 de 180 kemer, saymıştır. Çok büyük kısmı halen sağlamdır.
AĞALAR KONAĞI
Antik Phokaia’nın ve aynı zamanda Osmanlı döneminden 20.yy başlarına kadar iskan alanı olan antik yarımada üzerinde bulunmaktadır. 300 yıllık bir yapı olduğu söylenir.
1992 yılında ki yangında büyük bir kısmı tahrip olmuştur. Günümüzde maalesef geriye pek fazla bir şey kalmamıştır. Ağalar Konağı yığma taş zemin üzerine ahşap karkas bir yapıya sahipti. Cephe özellikleri, Safranbolu, Kayseri ve Batı Anadolu sakız tipi ev özelliklerini taşıyordu. Atatürk 1933 yılında Foça’ya geldiğinde bu yapıda kalmıştır.
FATİH CAMİ
Kentin Türk dönemine ait en önemli yapısıdır.Yapıda iki kitabe vardır.Avlu kapısındaki kitabe 1531 tarihlidir. Kitabeye göre avlu kapısı Mustafa Ağa adlı bir kişi tarafından yaptırılmıştır.Ana giriş üzerindeki kitabeye göre de Kanuni Sultan Süleyman’ın emri ile yeniden inşaa ettirilmiştir. Kitabelerden, camiinin Foça’nın fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırılarak, 1531 yılında bir avluyla çevrelendiği, daha sonra Kanuni Sultan Süleyman’ın emri ile ancak onun ölümünden sonra 1569-1570 yılında yeniden inşa edildiği anlaşılmaktadır. Cami günümüzde halen kullanılmaktadır.
KAYALAR CAMİ
Fatih camiinin 200 m. Kuzey doğusundadır uzunlamasına dikdörtgen planlı, düz tavanla örtülü bir camiidir. 15 yy.lın ilk yarısı veya 16.yy.a aittir. Minaresi 19.yy.a aittir. Yapıda Bizans dönemine ait devşirme malzeme kullanılmıştır. Üzerini örten ahşap tavan yenilenmiştir. Cami günümüzde halen kullanılmaktadır.
HAFIZ SÜLEYMAN MESCİDİ
Giriş açıklığı üzerindeki kitabeye göre 1548 tarihinde Foça kalesi dizdarı Kurt Hacı Mustafa tarafından inşaa ettirilmiştir. Günümüzdeki şeklini 18 veya 19.yy da almıştır. 1917 de ibadete kapanan yapı, 1992 de yeniden ibadete açılmıştır. Kare planlı ve düz tavanla örtülüdür.
OSMANLI MEZARLIĞI
Osmanlı mezarlığında yapılan incelemelerde en eski kitabe tarihinin Sultan Süleyman (1520-1566) dönemine ait olduğu saptanmıştır.
16.yy.dan başlayarak 19 yy. sonuna kadar uzanan bir zaman dilimi içerisinde gömüye açık olduğu anlaşılmaktadır. Mezarlıkta mezar taşlarında, Hz. Muhammed’in sembolü olan gül, güzellik ve zerafetin sembolü olan lale olmak üzere sürekli yeşil kalmasıyla ebedi olanı simgeleyen selvi ağacı, bolluk ve bereketi simgeleyen üzüm salkımları, nar, cenneti simgeleyen hurma ve bir çok stilize edilmiş bitkisel motif yer almıştır. Motifler kadın ve erkek mezar taşlarına göre üslup açısından farklılık göstermemekle birlikte kadın mezar taşlarının daha yoğun ve çeşitli süsleme içerdiği dikkat çekmektedir.
HAMAMLAR
Osmanlı döneminden günümüze iki hamam gelebilmiştir. Her ikisi de Atatürk Mahallesinde yer almaktadır. 115 ve 116 sokaklarının kesiştiği köşede bulunan hamam, ortası kubbeli, enine sıcaklıklı, çifte halvetli Türk hamamı sınıfına girer. Soyunmalık bölümü tümüyle yıkılmıştır. 118 no. lu sokakta yer alan diğer hamam ise oldukça harap durumdadır. Bilinen Türk hamamlarından farklı bir mimariye sahip olup, diğerinden daha sonra yapıldığı sanılmaktadır.
FOÇA EVLERİ
Geleneksel Foça evlerini Kule evler, Bitişik Düzen Evler, Tek Ev Tipi olmak üzere başlıca üç grupta incelenebilir. Kule evler; Foça'nın dışında, terkedilmiş ya da halen yerleşme yeri olan köylerde, dağınık olarak tek ya da toplu durumda bulunurlar. Yüksekliklerinin cephe genişliğinden daha fazla olması nedeniyle 'kule ev' diye adlandırılırlar. Bitişik Düzen Evler; bu evler bir sokak içerisinde karşılıklı ve bitişik düzende, yan yana yapılmışlardır. Bitişik düzen evlerde ön bahçe yoktur, yapılar doğrudan sokağa açılır. Tek Ev Tipi; ayrık düzende, sıvasız yığma taş yapılardır.
Fatih Sultan Mehmet Valide Camii (Yeni Foça)
Eskiden kilise olarak inşa edilmiş olan bina Fatih Sultan Mehmet zamanında camiye dönüştürülmüştür. Avlusuna bir taş minare ve medrese yaptırılmıştır. Caminin içinde Romalılardan kalan yekpare işlenmiş, kurban kesilen büyük bir mermer taş bulunmaktadır. Daha sonra bu mermer taş vaizlere kürsü görevini yapmıştır. Cami avlusunda ise Helenistik döneme ait mezar, şadırvan görevini görmektedir. Zaman içinde restore edilmiş olan cami günümüzde de kullanılmaktadır.
Rum Mezarlığı (Yeni Foça)
Bu mezarlık Maşatlık mevkiinde bulunmaktadır.
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
