Doç. Dr. B. Nazan Walpoth
Biber gazý ve kýrmýzý elbiseli kadýn
Chris de Burgh`un “The Lady in red” (kýrmýzýlý kadýn) þarkýsýnýn karesi deðildi bu. Oldukça yakýndan sýkýlan gaza raðmen dimdik duruyordu kýrmýzý elbiseli genç kadýn. Hiç aklýmdan çýkmýyor bu tablo. Peki bunun zararý yok muydu? Ne de olsa iyi hekimlik tedavi etmekten önce, korumaktan yanadýr. Bu nedenle konunun yabancýsý olan bendeniz göz yaþartýcý gazlar ile ilgili güncel bilimsel literatürü karýþtýrdým. Ne yazýk ki týbbi literatürden elde edilebilecek bilgiler oldukça kýsýtlý, paylaþmak istedim.
Göz yaþartýcý gazlar
En çok bilinen üç çeþit göz yaþartýcý gaz bulunmaktadýr: CS (Klorobenzilidenemalononitril), CN (kloroasetofenon) ve biber gazý (oloresin çapsýcum)
Biber gazý doðal yollardan yetiþen Þili biberinin ekstraksiyona tabi tutulmasý sonucu elde edilir. Toz þeklindedir. Aktif etken maddesi oloresin çapsýcum(OC)dir. Þili Biberi yeryüzündeki en acý biberlerden biridir, karabiberden yaklaþýk 300 kat daha fazla acýdýr. Scovile deðerine göre belirlenen acýlýk biber gazýnda 5 milyon kadardýr. Biber gazý tüp içerisinde senelerce etkisini yitirmez. Herhangi bir son kullanma tarihi yoktur (üzerinde öyle yazsa da).
Halojenli organik bileþik göz yaþartýcý gazlara örnek CS (en çok kullanýlan) ve CN’dir. Kimyasal iritan ajanlardýr. Yüksek konsantrasyonlarda ve özellikle kapalý mekanlarda öldürücü olabilir. Bu gazlar etkilerini muko-kutanoz (deri mükoza) duyusal sýnýr reseptörleri üzerinden gösterir (TRPA1 iyon kanallarý). Bu reseptörler özellikle deri, göz, solunum yollarýnda olduðu için etkileri en çok burada görülür.
Tarihçe:
Rafine edilmemiþ þekliyle biber, doðal bir kimyasal silah olarak yüzlerce yýldýr kullanýlmaktadýr. Örneðin yüzlerce yýl önce Çinlilerin toz biberi bir karýþým haline getirerek düþmanlarýn gözüne sýktýklarý, Japonlarýn ve Hintlilerin toz biberi savunma ve saldýrý amaçlý kullandýklarý belirtiliyor. Tarihte bu kimyasallarýn kullaným þekilleri konusundaki geliþmelerin savaþ dönemlerinde hýz kazanmasý da dikkat çekicidir. 1. Dünya Savaþý sýrasýnda ilk olarak Ýspanyol karabiberi denen güçlü sinir gazý VAN kullanýlmýþtýr.
1920’den sonra ABD’de biber gazýnýn (OC) etkileri geniþ olarak araþtýrýlmýþ; Corson ve Stroughton adlý bilim adamlarý (isimlerinin baþ harfi) CS (Klorobenzilidenemalononitril) denen halojenli organik bileþik kimyasal gözyaþý gazýný tanýmlamýþlar.
CS ve biber gazý (OC) 1950’lerde Ýngilizler tarafýndan kolonilerindeki ayaklanmalara karþý kullanýlmýþ. Özellikle Vietnam Savaþý sýrasýnda Kuzey Amerika'da spreylerden patlayan bombalara kadar bu kimyasallarýn pek çok farklý tipi üretilmiþ.
Bugün için ABD’de 1990’lardan beri gaz kullanýmý ile ilgili tahmini 100 ölüm olduðu tahmin edilmektedir. Ayrýca gözün kornea tabakasýnda kalýcý zararlar da saptanmýþtýr.
Etkileri:
CS (en çok kullanýlan göz yaþartýcý gaz):
Aðýz, burun, nefes borusunda yanma, nefes borusunun ani ödem nedeniyle kapanmasýna kadar gidebilen tahriþ, spazm olmasý (ender de olsa böyle ölüme neden olur).
Astým benzeri tablo (bronþlarýn ani kapanmasý)
Deride yanma (özellikle yaralanmýþ derilerde), kýzarma, yaralar
Öksürme, bulantý, öðürme, kusma
Gözde yanma, batma, aþýrý gözyaþý,
Göz kapaklarýnýn þiþerek kapanmasý (yüksek dozlarda),
Gözün kornea tabakasýnda (renkli bölüm) yaralanma (birkaç haftada iyileþebilir) nadir de olsa kalýcý yaralanma.
Toksik akciðer ödemi (akciðerin sývý toplamasý, ölüme kadar gidebilecek boðulma hissi)
Hipertansiyon, çarpýntý (kalp hastalýðý, hipertansiyonu olanlara ek yük getirerek kalp yetmezliðine zemin hazýrlayabilir)
OC (biber gazý)
Temelde ayný CS’deki etkilerin yanýnda;
Göz kapaðýnýn hemen þiþerek kapanmasý
Ani olarak deride þiddetli aðrý duyma
Deride yanýk gibi þu toplama, yangý
Alerjik reaksiyon
Gözdeki kornea tahribinin kalýcý olmasý
Ýki gaz için (OC ve CS) etki süresi yaklaþýk 45 Dakika, 10-15 dakika sonra etkide bir azalma görülmektedir.
Allerjik bünyeliler ve astýmlýlarda etki çok daha fazla olabilir.
CS gazý beynin aðrý merkezini etkidiðinden aðrý kesici ya da alkol almýþlarda beynin aðrý merkezi bloke olabildiðinden ya gazýn etkisi olmaz ya çok az olur. Ayný þekilde Siyahilerde de CS gazýnýn etkisinin az olabileceði konusunda yayýnlar var.
Her iki gaz ölüme yol açabilir. Biber gazý OC ile aþýrý ajitasyon, kontrolsüz hareketler gibi psikiyatrik yan etkiler olabilir.
Uzun süreli, defalarca deri ve sindirim sistemi temaslarýndan sonra hücrede kanser öncüsü sayýlabilecek deðiþiklikler yapabildiði hayvan deneylerinde gösterilebilmiþtir.
Bu gazlarýn uzun vadeli zararlarý konusunda pek araþtýrma yok.
Tedavi :
1- Gazýn olduðu ortamdan uzaklaþma
2- Gaz ile temas etmiþ elbiseleri deðiþtirme ve uzaklaþtýrma
3- Lens kullanýcýlarýnýn lenslerinin çýkarýlmasý ve tekrar takýlmamasý! (iki defa dahi temizlenen lenste bile OC kalýntýsý bulunabiliyor)
4- Gözleri ve deriyi en az 15 dakika bolca soðuk su! (sýcak su porlarý açar = gözenekleri açar, gazýn daha çok deriden emilmesine sebep olur) ile yýkama. Deriyi yýkarken keseleme gibi iþlemlerden kaçýnma.
5- Limonun biber gazý üzerine olumlu olan ve kanýtlanmýþ bir etkisi yoktur!.
6- Kesinlikle cilde krem türü þeyler sürülmemeli, toksik maddeler yaða baðlanýr ve böylelikle ciltten emilimleri artabilir.
7- Astmatik ve allerjiklerde (antihistaminik, kortizon, bronkospasmolitik kullanýmý gerekebilir)
8- Çok aðýr vakalarda (vakalarýn %1) sedasyon, entubasyon solunum cihazýna baðlama ve antitoksik tedavi gerekebilir
9- Her ihtimale karþý gaz ile temastan sonra hekime görünmekte yarar var en azýndan gözleri kontrol ettirmekte yarar var.
Nasýl korunulur:
Aniden beklenmedik anda gaza maruz kalanlarýn gözlerini hemen kapatmalarýný, yüzlerini de sýkýca elleri ile örtmeleri önerilmekte.
Gaz maskeleri, sývýya karþý dayanýklý elbiseler, çok sýký oturan bir gözlük (mesela deniz gözlüðü, dalgýç gözlüðü) önemli oranda biber gazýndan koruyabilir.
Bu çeþit gazlarýn zararlý olduðu kesin. Uzun vadeli etkileri açýsýndan araþtýrmalara gerek vardýr.
Doç. Dr. B. Nazan Walpoth
nazan.walpoth@insel.ch
Chris de Burgh`un “The Lady in red” (kýrmýzýlý kadýn) þarkýsýnýn karesi deðildi bu. Oldukça yakýndan sýkýlan gaza raðmen dimdik duruyordu kýrmýzý elbiseli genç kadýn. Hiç aklýmdan çýkmýyor bu tablo. Peki bunun zararý yok muydu? Ne de olsa iyi hekimlik tedavi etmekten önce, korumaktan yanadýr. Bu nedenle konunun yabancýsý olan bendeniz göz yaþartýcý gazlar ile ilgili güncel bilimsel literatürü karýþtýrdým. Ne yazýk ki týbbi literatürden elde edilebilecek bilgiler oldukça kýsýtlý, paylaþmak istedim.
Göz yaþartýcý gazlar
En çok bilinen üç çeþit göz yaþartýcý gaz bulunmaktadýr: CS (Klorobenzilidenemalononitril), CN (kloroasetofenon) ve biber gazý (oloresin çapsýcum)
Biber gazý doðal yollardan yetiþen Þili biberinin ekstraksiyona tabi tutulmasý sonucu elde edilir. Toz þeklindedir. Aktif etken maddesi oloresin çapsýcum(OC)dir. Þili Biberi yeryüzündeki en acý biberlerden biridir, karabiberden yaklaþýk 300 kat daha fazla acýdýr. Scovile deðerine göre belirlenen acýlýk biber gazýnda 5 milyon kadardýr. Biber gazý tüp içerisinde senelerce etkisini yitirmez. Herhangi bir son kullanma tarihi yoktur (üzerinde öyle yazsa da).
Halojenli organik bileþik göz yaþartýcý gazlara örnek CS (en çok kullanýlan) ve CN’dir. Kimyasal iritan ajanlardýr. Yüksek konsantrasyonlarda ve özellikle kapalý mekanlarda öldürücü olabilir. Bu gazlar etkilerini muko-kutanoz (deri mükoza) duyusal sýnýr reseptörleri üzerinden gösterir (TRPA1 iyon kanallarý). Bu reseptörler özellikle deri, göz, solunum yollarýnda olduðu için etkileri en çok burada görülür.
Tarihçe:
Rafine edilmemiþ þekliyle biber, doðal bir kimyasal silah olarak yüzlerce yýldýr kullanýlmaktadýr. Örneðin yüzlerce yýl önce Çinlilerin toz biberi bir karýþým haline getirerek düþmanlarýn gözüne sýktýklarý, Japonlarýn ve Hintlilerin toz biberi savunma ve saldýrý amaçlý kullandýklarý belirtiliyor. Tarihte bu kimyasallarýn kullaným þekilleri konusundaki geliþmelerin savaþ dönemlerinde hýz kazanmasý da dikkat çekicidir. 1. Dünya Savaþý sýrasýnda ilk olarak Ýspanyol karabiberi denen güçlü sinir gazý VAN kullanýlmýþtýr.
1920’den sonra ABD’de biber gazýnýn (OC) etkileri geniþ olarak araþtýrýlmýþ; Corson ve Stroughton adlý bilim adamlarý (isimlerinin baþ harfi) CS (Klorobenzilidenemalononitril) denen halojenli organik bileþik kimyasal gözyaþý gazýný tanýmlamýþlar.
CS ve biber gazý (OC) 1950’lerde Ýngilizler tarafýndan kolonilerindeki ayaklanmalara karþý kullanýlmýþ. Özellikle Vietnam Savaþý sýrasýnda Kuzey Amerika'da spreylerden patlayan bombalara kadar bu kimyasallarýn pek çok farklý tipi üretilmiþ.
Bugün için ABD’de 1990’lardan beri gaz kullanýmý ile ilgili tahmini 100 ölüm olduðu tahmin edilmektedir. Ayrýca gözün kornea tabakasýnda kalýcý zararlar da saptanmýþtýr.
Etkileri:
CS (en çok kullanýlan göz yaþartýcý gaz):
Aðýz, burun, nefes borusunda yanma, nefes borusunun ani ödem nedeniyle kapanmasýna kadar gidebilen tahriþ, spazm olmasý (ender de olsa böyle ölüme neden olur).
Astým benzeri tablo (bronþlarýn ani kapanmasý)
Deride yanma (özellikle yaralanmýþ derilerde), kýzarma, yaralar
Öksürme, bulantý, öðürme, kusma
Gözde yanma, batma, aþýrý gözyaþý,
Göz kapaklarýnýn þiþerek kapanmasý (yüksek dozlarda),
Gözün kornea tabakasýnda (renkli bölüm) yaralanma (birkaç haftada iyileþebilir) nadir de olsa kalýcý yaralanma.
Toksik akciðer ödemi (akciðerin sývý toplamasý, ölüme kadar gidebilecek boðulma hissi)
Hipertansiyon, çarpýntý (kalp hastalýðý, hipertansiyonu olanlara ek yük getirerek kalp yetmezliðine zemin hazýrlayabilir)
OC (biber gazý)
Temelde ayný CS’deki etkilerin yanýnda;
Göz kapaðýnýn hemen þiþerek kapanmasý
Ani olarak deride þiddetli aðrý duyma
Deride yanýk gibi þu toplama, yangý
Alerjik reaksiyon
Gözdeki kornea tahribinin kalýcý olmasý
Ýki gaz için (OC ve CS) etki süresi yaklaþýk 45 Dakika, 10-15 dakika sonra etkide bir azalma görülmektedir.
Allerjik bünyeliler ve astýmlýlarda etki çok daha fazla olabilir.
CS gazý beynin aðrý merkezini etkidiðinden aðrý kesici ya da alkol almýþlarda beynin aðrý merkezi bloke olabildiðinden ya gazýn etkisi olmaz ya çok az olur. Ayný þekilde Siyahilerde de CS gazýnýn etkisinin az olabileceði konusunda yayýnlar var.
Her iki gaz ölüme yol açabilir. Biber gazý OC ile aþýrý ajitasyon, kontrolsüz hareketler gibi psikiyatrik yan etkiler olabilir.
Uzun süreli, defalarca deri ve sindirim sistemi temaslarýndan sonra hücrede kanser öncüsü sayýlabilecek deðiþiklikler yapabildiði hayvan deneylerinde gösterilebilmiþtir.
Bu gazlarýn uzun vadeli zararlarý konusunda pek araþtýrma yok.
Tedavi :
1- Gazýn olduðu ortamdan uzaklaþma
2- Gaz ile temas etmiþ elbiseleri deðiþtirme ve uzaklaþtýrma
3- Lens kullanýcýlarýnýn lenslerinin çýkarýlmasý ve tekrar takýlmamasý! (iki defa dahi temizlenen lenste bile OC kalýntýsý bulunabiliyor)
4- Gözleri ve deriyi en az 15 dakika bolca soðuk su! (sýcak su porlarý açar = gözenekleri açar, gazýn daha çok deriden emilmesine sebep olur) ile yýkama. Deriyi yýkarken keseleme gibi iþlemlerden kaçýnma.
5- Limonun biber gazý üzerine olumlu olan ve kanýtlanmýþ bir etkisi yoktur!.
6- Kesinlikle cilde krem türü þeyler sürülmemeli, toksik maddeler yaða baðlanýr ve böylelikle ciltten emilimleri artabilir.
7- Astmatik ve allerjiklerde (antihistaminik, kortizon, bronkospasmolitik kullanýmý gerekebilir)
8- Çok aðýr vakalarda (vakalarýn %1) sedasyon, entubasyon solunum cihazýna baðlama ve antitoksik tedavi gerekebilir
9- Her ihtimale karþý gaz ile temastan sonra hekime görünmekte yarar var en azýndan gözleri kontrol ettirmekte yarar var.
Nasýl korunulur:
Aniden beklenmedik anda gaza maruz kalanlarýn gözlerini hemen kapatmalarýný, yüzlerini de sýkýca elleri ile örtmeleri önerilmekte.
Gaz maskeleri, sývýya karþý dayanýklý elbiseler, çok sýký oturan bir gözlük (mesela deniz gözlüðü, dalgýç gözlüðü) önemli oranda biber gazýndan koruyabilir.
Bu çeþit gazlarýn zararlý olduðu kesin. Uzun vadeli etkileri açýsýndan araþtýrmalara gerek vardýr.
Doç. Dr. B. Nazan Walpoth
nazan.walpoth@insel.ch
"Doç. Dr. B. Nazan Walpoth" bütün yazýlarý için týklayýn...