İLKÇAĞDAN GÜNÜMÜZE FOÇA’DA YAŞAYAN KİŞİ SAYILARI
Bir yöredeki toplumsal değişimler o yerin nüfusuna bakarak değerlendirilir. Azalma, çoğalma nedenleri araştırılır. Tanzimat’tan sonra arşivlerde incelediğim bir maliye defterine göre o yerleşim biriminde vergi verenler, affa uğrayanlar, yalnız yaşayıp vergi verenler defterlere hane sırasına göre isim belirtilerek işlenmiş. Mesleği, yaptığı ekonomik uğraşı belirtilmiş, evdeki eşek sıpasına dek yazılınca tutulan yola, verilen emeğe saygı duydum. Cumhuriyet İdaresinde de ülkemizin beş yılda bir nüfusu sayıldı. Evde insanları bekleterek en son 2000 yılında genel nüfus sayımı yapıldı. İki yıl önce de adrese dayalı nüfus tespiti yapılacak dense de görevliler evlerin çoğuna uğramadı. Yine de duyarlı vatandaşlar ilgili daireye başvurarak kimlik bilgilerini yazdırma yolunu seçti. Fakat bir kısım kişiler hangi sebeple bilinmese de yazımdan uzak durmuş olabilir.
Devlet İstatistik Enstitüsü elde edilen verileri değerlendirir. İlgili katlara sonuçları sunar. Yapılan değerlendirmelere göre kısa ve uzun vadeli planlamalar yapılır. Sadece başkentte değil bir ilçe sınırı içinde yaşayan insanların, temiz havaya, suya, okula, sağlık birimlerine, kanalizasyona, parka, ormana, pazara, sağlıklı konuta vb. gereksinmesi vardır. İster atanmış, ister seçilmiş olsun yerel yöneticilerin kent ve kasabayı geleceğe götürebilmeleri için bu bilgileri el altında bulundurması gerekir.
İlçemizde günümüz insan sayısına göre gelecek planlanıyor olmalı. Ancak ben geçmişte Foça’da yaşayan ahalinin sayısına bulabildiğimce değinmek istiyorum. Belki meraklısına, ya da bugünün ilgililerine minik bir bilgi kırıntısı olur.
İlkçağdan günümüze Foça’dan bazı sayılar:
Foça’da surların ve Athena Tapınağı’nın inşa edildiği sırada ne kadar insan yaşadığı kaynaklarda belli değildir. Foçalılar, Pers işgalinde yurtlarını bırakarak, Akdeniz’e yelken açıp, yeni kentler kurmaları neticesinde ana kentte kalanların sayılarının azaldığını, İ.Ö.494’deki Lade Savaşı’na az gemi ile katılmaları nedeniyle tarihçilerce de doğru kabul edilir. Ancak iyi denizci olmaları, Anadolu içlerinden gelen Kral Yolu’nun Foça limanında son bulmasıyla bu kıyı kenti daima önemsenirdi. İran, Anadolu ürünleri Foça limanı sayesinde Akdeniz’e Mısır’a Adriyatik civarındaki sahil kentlerine ulaştırılır, oradaki ürünler Ege’ye getirilirdi. Ticaret dolayısıyla burada belli miktarda insan sayısı daima var oldu. Günümüzde tiyatro kalıntılarından tapınağa, dış kaleden, çifte kayalara uzanan kalıntılara bakarak kentin oranını tasımlamak olasıdır. İ.Ö. 190 yılında Romalı bir gezgin kentin, körfezin başında dikdörtgen biçiminde ve yaklaşık 2500 adımlık surla çevrili olduğunu söyler.
Bizans dönemine ait yine bir sayı verme olası değil. O yıllarda Foça, önemli bir piskoposluk merkeziydi. Kenti birçok hacı ziyaret ederdi.
Osmanlı Dönemi:
Osmanlı Devleti zamanında ilk bilgiler Kanuni Sultan Süleyman devrine aittir. Prof. Dr. Zeki Arıkan’ın 1531 yılına ait vergi defterlerinden yaptığı hesaba göre Foça merkez nüfusu 1810, Yenifoça merkez ise 425 kişiydi.
Evliya Çelebi 1671 yılı yaz aylarında Foça’ya geldi. Esprili anlatımında kalenin tamirinde de çalıştığını yazıyor. Onun verdiği rakamlarla Foça merkezinde 1000 kişi civarında insan yaşardı.
Tanzimat fermanın okunmasından yedi yıl sonraki hane sayılarına ve gezginlerin söylemlerine göre; Foça ilçe merkezinde tahmini 1885 kişi yaşadığı sanılıyor. 1856 yılından sonra adalardan gelen çok miktarda Osmanlı - Rum vatandaşı Batı Anadolu kıyılarına yerleşti. Elbet Foça da bu göçlerden nasibini aldı.
1884 yılı Aydın il yıllığına (salname) göre; Foça’da 3462 İslâm, 7826 Rum, 212 Musevi olmak üzere toplam 11730 kişi oturmaktaydı.
Daha sonraki insan sayısını yıllara göre sıralayalım:
| Millet | Yıllar | | | | | | | | | | 1891 | 1894 | 1895 | 1899 | 1902 | 1908 | 1917 | 1918 | | İslâm | 3762 | 3529 | 3654 | 3597 | 3621 | 3617 | 8384 | 3612 | | Rum | 10596 | 11797 | 11806 | 12955 | 13335 | 14444 | - | 6318 | | Ermeni | 47 | 47 | 34 | 42 | 23 | - | - | - | | Musevi | 97 | 100 | 100 | 104 | 101 | 70 | 68 | - | | Teb.Ecnb. | - | 86 | 84 | 12 | 12 | 90 | - | - | | Bulgar | 46 | - | - | - | - | - | - | - | | Yabancı | - | - | - | 275 | 469 | 507 | - | - | | TOPLAM | 14548 | 15546 | 15588 | 17032 | 17169 | 17556 | 8452 | 9995 |
1914 Yılı Tüm Foça nüfusu, 23180 kişiydi.
Cumhuriyet Dönemi Nüfus Sayım Sonuçları:
| Yıl | Merkez | Köyler | Kadın | Erkek | Toplam | | 1927 | 3827 | 4991 | 4175 | 4643 | 8818 | | 1935 | 2752 | 6397 | 4046 | 4603 | 8649 | | 1940 | 3728 | 6397 | 4728 | 5397 | 10125 | | 1945 | 3484 | 6797 | 4430 | 5848 | 10278 | | 1950 | 1738 | 7331 | 4336 | 4733 | 9069 | | 1955 | 1711 | 8348 | 5043 | 5016 | 10059 | | 1960 | 1762 | 8211 | 4729 | 5244 | 9973 | | 1965 | 3387 | 8406 | 5649 | 6144 | 11793 | | 1990 | 12057 | 13165 | - | - | 25222 | | 2000 | 14604 | 21503 | 12590 | 23517 | 36107 |
Köylerle ilgili nüfus:
| Köyün adı | 1890 | 1935 | 2000 | 2005 | 2009 | | Bağarası | - | 1203 | 3031 | 3380 | - | | Çakmaklı | 145 | 298 | - | - | - | | Gerenköy | 447 | 972 | 3263 | 3291 | - | | Kocamehmetler | 122 | 213 | - | - | - | | Kozbeyli | 524 | 734 | - | - | 549 | | Söğütçük | 595 | - | - | - | - | | Şeyhkebir | 72 | - | - | - | - | | Yenibağarası | - | - | - | - | 2031 | | Yenifoça | 5062 | 1529 | 11652 | 14128 | - | | Yeniköy | 188 | 308 | - | - | 264 | | Ulupınar | 433 | 639 | - | - | 861 |
Foça Merkez:
| 1890 | 1935 | 2000 | 2005 | 2009 | | 4317 | 2752 | 14604 | 16611 | |
Foça İlçesinin adrese dayalı 2009 yılı genel nüfus toplamı: 30779 dur.
Foça nüfusu üzerinde düşünceler:
OSMANLI DÖNEMİ.
İslâmlar: Ondokuzuncu yüzyıl sonlarından Balkan savaşına kadar populationda genelde azalma, veya küçük artışlar görülür. 1913 yılında Balkanlardan gelen göçmenler nedeniyle 1917 yılı nüfusunda büyük bir artış olduğu belirlendi.
A) Rumlar: Osmanlı döneminde Türk ve Rumlar birlikte kardeşçe bir hayat sürerdi. Tanzimat sonrası Adalardan ve Ege Denizi’nin batı kısmından Kıyı Ege’ye doğru büyük göçler yaşandı. Amaç, tuz işeme imalathanelerinde ve bağlarda iş bulmaktı. Yunanistan’ın büyük ideal politikası da bu durumu körükledi. 1895 yılından sonra sayıları devamlı arttı. 1915 yılı içersinde geriye doğru göç yaşandı. 1918- 1920 yılları arasında tekrar Rumların büyük çoğunluğu Ege’ye döndü. Türk Kurtuluş Savaşı zaferle sona erince, 1922- 1925 yılları arasında “Büyük Ayrılık” yaşandı. Foça’da Rum nüfus tamamen bitti
(B) Ermeniler: Sayıları çok değildi. Yirminci yüzyıl başında hiç kalmadılar.
(C) Museviler: İkinci Meşrutiyete kadar sayıları 100 civarındaydı. Mondros Mütarekesine kadar sayıları azaldı. Cumhuriyetin ilk nüfus sayımında burada yerleşik Musevi kalmadığı tespit edildi.
(D) Bulgarlar: Ondokuzuncu yüzyıl sonlarına dek inşaat işlerinde çalışan Bulgar nüfus az sayıda olsa da Foça’da yerleşmişti. Yirminci yüzyılda buraları terk ederek Meriç Nehri’nin kuzeyine doğru göç ettiler.
CUMHURİYET DÖNEMİ.
Merkez:
a. İlk nüfus sayısının tespiti, Kavala ile Limni, Midilli adalarından göç edenlerle az sayıda yerli kişilerin oluşturduğu halkın sayımı ile yapıldı. 3827 kişilik merkez nüfusun sayısı içinde, çok az miktarda Yunanistan’ın diğer kent ve köylerinden gelen kişiler de bu sayıya dahil edilmişti. İlçedeki göçmenlerin bir kısmı daha ileriki yıllar İzmir il merkezine göçtü. Çünkü 1932 yılında tuzlalar kapatıldı. 1935 yılında 1000 kişiden fazla bir azalma görüldü.
b. İkinci Dünya Savaşı bittiğinde nüfusta bir düşüş oldu. Büyük kentin işi, okulu kısaca çekim gücü insanları il merkezine davet etti.
c. I960 yılı ortasında turizmde bir kıpırdanma oldu. Fransız Tatil Köyü inşaatı ve turizm nedeniyle, insanlar burada iş bulabildi. Nüfusta az sayıda olsa da bir yoğunluk oldu.
d. 1983 yılından itibaren kurulan yapı kooperatiflerinin çabaları ile ülkenin değişik yerlerinden gelen insanlar ilk veya ikinci evlerine sahip olarak ilçeye yerleşti. Nüfusta sıçrama görüldü.
Köyler:
a. Yenifoça, Kozbeyli gibi önceleri kırsal sayılan yörelerde inşa edilen yazlık evler yaşayan kişi sayısını artırdı. Bağarası-Yenifoça yerleşim birimlerinde Silâhlı Kuvvetler personelinin bulunması nüfusta yükselme çizgisini yukarılara taşıdı.
b. Bağarası, Gerenköy ve Yenifoça nüfusları 2009 yılında merkez nüfusu içinde gösterildi.
c. Söğütçük Köyü, şu andaki açık cezaevi topraklarında kurulmuştu. 1877 yılı (93 Muhacirleri) göçmenleri ve 1913 yılı Balkanlardan gelen muhacirler bu köye yerleştirildi. Sıtma hastalığının artması sebebiyle köy, Meşrutiyet döneminde dağıldı. Şimdi, temel kalıntılarının dışında yerinde yeller esiyor. Şeyhkebir Köyü bir Osmanlı köyü idi. Bugün Issız köy denilen yerde bulunuyordu. Çakmaklı ise, 1982 yılında Aliağa’ya bağlandı.
d. Kocamehmetler köyü son yıllarda Bağarası beldesi içersinde sayıldı. Kozbeyli, Ilıpınar (Ulupınar) köyleri 1535 yıllarındaki vergi defterlerinde adı geçen eski köylerdir. Yenibağarası 1937-1938 yıllarından sonra Bulgaristan’dan gelen göçmenlerce kuruldu.
e. Yeniköy, 1863-1865 yıllarından sonra Yörüklerin yerleşik hayata geçmesiyle ortaya çıktı.
Açıklama:
1. Osmanlı Dönemine ait Bilgiler, İzmir Kent Arşivi’nde bulunan Aydın Salnamesi ile Foça Üzerine Yazılar eserinde yayınlanan Dr. Erkan Serçe’nin “Aydın Vilayeti Salname ve İstatistiklerinde Foçateyn Kazası” isimli makalesinden de faydalanıldı.
2. Prof. Dr. Zeki Arıkan’ın yukarıda ismi geçen eserde yayınlanan “16. Yüzyılda Foça” isimli makalesinden de yararlanıldı.
3. 1937 yılında yayımlanan İzmir Ticaret ve Tecim Kılavuzu, DİE’nin 2000 yılı nüfus sayımı istatistikleri kitapçığı, 1966-1967 yılı Foçalı bir öğretmenin üniversite mezuniyet tezi, 2009 yılı Adrese dayalı nüfus yazımı konusunda ilgili daireden alınan kısa ve öz notlar da bu yazı içinde değerlendirildi.
|
